Rode Draad Route

Voor de Werkers van Spanjaard

Op 11 mei 2001 is er een drie meter hoge bronzen beeld in Borne onthuld als herdenkingsmonument voor alle duizenden arbeiders die werkzaam zijn geweest bij voormalige N.V. Stoomspinnerijen en Weverijen (S.J. Spanjaard).

Voormalig kantoor

Salomon Spanjaard en familie speelde een belangrijke rol in de textielgeschiedenis van Borne. In 1850 exploiteerde ze al 50 handweefgetouwen, hadden ze een paar honderd huiswevers in dienst en kochten ze katoengarens rechtstreeks van spinnerijen uit Engeland. In 1864 bood de aanleg van het spoor,

het textielbedrijf nieuw perspectief. De immense eerste stoomfabriek groeide uit tot de grootste werkgever van Borne: 1800 werknemers, 1500 weefgetouwen en wel 81.000 spinspillen in bedrijf. Tegenwoordig rest als enige van dit grote bedrijf, alleen nog het kantoorgebouw wat voor je staat.

In kenniscentrum ‘Het Spanjaard’ zitten bedrijven uit alle sectoren van de bouw. De handelsgeest van Salomon huist in Het Spanjaard. Het is dé inspiratiebron voor het ondernemerschap in bouwen, ontwikkelen en wonen.

Badhuis Borne

In opdracht van L.S.J. Spanjaard werd in 1919 opdracht gegeven om een badhuis te bouwen voor de arbeiders van de N.V. Stoomspinnerijen- en weverijen Spanjaard. Architect A. Beltman heeft gebouw ontworpen en in neo-classicistische stijl gebouwd. Het was een cadeau aan de stad Borne van het echtpaar

Spanjaard toen zij 50 jaar getrouwd waren. De Davidster in het raam verwijst naar de Joodse achtergrond van de familie. Toen de badhuizen niet meer nodig waren, vanwege de aanleg van waterleidingen in de woonhuizen, is het gebouw in gebruik genomen als klompenmakerij.

Inmiddels doet dit rijksmonument dienst als mortuarium genaamd ‘Het Uitvaarthuys’.

Villa Elisabeth

Villa Elisabeth is in 1895 gebouwd in opdracht van textielfabrikant Albert Spanjaard. Gerrit Beltman Sr. was de architect van dit eclectische gebouw met gotische, neo-renaissancistische en chaletstijlelementen. Al deze elementen en de bijzondere rijke detaillering zijn kenmerkend voor het oeuvre van

deze architect. Na jaren een Spanjaard-woning (Albert en Jacob Spanjaard woonden er) te zijn geweest, is huisarts Stomps de woning betrokken. Hij was door de directie van de Spanjaard fabriek naar Borne gehaald om te waken over de gezondheid van de fabrieksarbeiders van Spanjaard. Vanaf 1930 diende

de villa als gemeentehuis van Borne. Al snel bleek dit te klein, bouwde men noodgebouwen en in 1983 is het huidige gemeentehuis ernaast gebouwd. De villa was niet meer nodig en is uiteindelijk verkocht aan familie Leurink. Inmiddels is in dit prachtige rijksmonument restaurant ‘Dorset’ gevestigd.

Hulshoffhuis

Het witte huis op nummer 4 werd bewoond door Teunis Hulshoff (1729-1795). Teunis was een linnenkoopman en sloeg zijn stoffen op zolder op. Om meer ruimte te krijgen is de zolder aan één kant opgehoogd. De gevel is hierdoor asymmetrisch, wat goed te zien is als je recht voor het huis staat.

Als je er links langsloopt spot je een dakkapel. Deze heeft een hijsbalk die vroeger werd gebruikt om de goederen naar zolder te krijgen.

Oude kerk Borne

Laat gotische kerk uit de 15e eeuw. Muurschilderingen van kort na de bouw. De Stefanus of Oude Kerk van Borne werd omstreeks het jaar 1000 gesticht door de Dominicaner monniken van het klooster te Ruinen.

Spanjaardshuis

In Borne staan verschillende fabrikantenvilla’s. Op Grotestraat 120-122 zie je het voormalige Spanjaardshuis. Het grote herenhuis met schilddak en hoekschoorstenen is in 1861 gebouwd voor Levi Salomon Spanjaard, een medefirmant van de textielfabriek S.J. Spanjaard te Borne.

Zesruits-schuiframen, getoogde vensters, geven een eclectische trant aan dit prachtige rijksmonument.

Bussemakerhuis

Het Bussemakerhuis stamt uit 1655, toen het werd gebouwd als woning en handelshuis. De fabrikeur Jan Bussemaker verbouwde het in 1779 samen met zijn echtgenote Trijntjen Hulshoff in zijn huidige vorm. Van hieruit bedreef de doopsgezinde Bussemaker zijn handel;

hij voorzag de Twentse thuiswevers van garen en kocht hun linnen op om het in Holland door te verkopen. Samen met de textielfabrikant Salomon Jacob Spanjaard voorzagen zij de arme Bornse bevolking van werk en dus inkomen.

Voormalige Joodse school

Direct naast het Bussemakerhuis staat een voormalig Joodse School. In 1895 is de school gebouwd in opdracht van de Joodse textielfabrikant. Op 30 oktober 1897 werd het nieuw gebouwde schooltje ingewijd en in gebruik genomen. De woning van de chazzen (voorganger) werd twee jaar later aan de

zuidzijde bijgebouwd waarbij de eclectische bouwstijl van de school werd voortgezet. De mikwe (het rituele badhuis) staat aan de noordzijde van de school. De school, het meestershuis en het badhuis zijn ontworpen door aannemer F. Morselt uit Borne.

De verschillende gebouwen zijn inmiddels verbouwd tot woningen, waardoor de achtergevels gewijzigd zijn.

Synagoge

Na jaren van voorbereiding werd in januari 1843 in Borne de nieuw gebouwde synagoge plechtig ingewijd, ter vervanging van voorafgaande tijdelijke voorzieningen. Het initiatief tot de bouw was genomen door Salomon Jacob Spanjaard; hij was de grondlegger van wat later één van de grootste

textielfabrieken van Twente zou worden. De Bornse Synagoge is precies honderd jaar – van 1843 tot 1943 – in gebruik geweest. Door de tragische gebeurtenissen tijdens de Tweede Wereldoorlog bleek er na 1945 in Borne een te kleine Joodse gemeenschap overgebleven te zijn om het gebruik van de

synagoge en aanpalende gebouwen volgens de oorspronkelijke bedoelingen te kunnen voortzetten. Er volgde een periode van wisselende bestemmingen en van leegstand. In 1984 nam de gemeenteraad van Borne het besluit om het complex aan te kopen en te laten restaureren.

De school en de leraarswoning werden woonhuizen en de voormalige synagoge kreeg de bestemming van cultureel podium.Het geheel is een Rijksmonument.

Doopsgezinde kerk

In 1824 is het huidige kerkgebouw, ook wel in Doopsgezinde kringen de Vermaning genoemd, gebouwd. Voordat dit gebouw tot stand kwam werd er door de doopsgezinden gekerkt in het ernaast gelegen, na de 2e wereldoorlog afgebroken, kerkhuis. Op 28 december 1983 werd de kerk door een ramp getroffen.

Tijdens een behandeling tegen houtworm in de kap van het gebouw is brand ontstaan en deze heeft het grootste deel van het dak verwoest. Door kordaat optreden van omwonenden en de brandweer is de gehele inventaris gered! Alleen de vaste balken, de houten lambriseringen en het orgel hebben schade

ondervonden door het bluswater. In juni 1984 is men begonnen met de restauratie en binnen een jaar heeft dit geleid tot een herboren kerkgebouw. De Doopsgezinde Gemeente van Borne is klein en telt ongeveer 50 leden. Ze is nooit groot geweest. In de 18e eeuw varieerde het aantal leden tussen 94 in

1733 en 66 in 1777. Sedert 1960 hebben de zelfstandige Gemeenten Borne en Almelo een gemeenschappelijke in Almelo wonende predikant die eenmaal in de veertien dagen de predikbeurt in Borne vervult.

Klopjeswoning

De Klopjeswoningen zijn oorspronkelijk gebouwd als akkerburgerwoning, waarbij twee woningen gebruik maakten van één bedrijfsruimte. In 1786 werd er speciaal voor een klopje een woning tegenaan gebouwd. De andere uitbouw geldt als een toen gebruikte endkamer en slaapplaats voor de ouders. Het gebouw

is deels 17e-eeuws. Klopjes waren ongetrouwde religieuze vrouwen,niet verbonden aan een klooster, die bijvoorbeeld in de tijd van de schuilkerken in het geheim bij de katholieken aanklopten om te vertellen waar en wanneer er een mis zou worden gelezen.

Mariakapel

De Mariakapel in Borne oogt als een middeleeuws tempeltje, maar is nog maar net een halve eeuw oud. Velen noemen haar de mooiste kapel van Twente. Bijzonder is het gebouw zeker, al was het maar omdat de initiatiefnemers nogal wat tegenslag moesten overwinnen om het te kunnen bouwen.

De kapel staat op de plek van een voormalig kerkhof, overgebleven na de sloop van een daar aanwezige Waterstaatskerk. De dodenakker raakte in de loop der jaren in verval, evenals een achtergebleven kerkhofkruis met een eikenhouten corpus. Nadat het was gevallen knapte de Bornse kunstenaar

Herman Liedenbaum het op. Het bracht hem op het idee hier een Mariakapel te bouwen.

Het Witte Huis

Het Witte huis is een grote dubbele fabrikantenwoning ontworpen door A. Beltman. De twee kleinzonen van Salomon Jacob – op hun beurt ook weer directeuren van de textielfabriek – lieten dit in 1865 bouwen. In 1873 werd Jacob II Spanjaard hier geboren, later ook wel bekend als de ‘God van Borne’.

In december 1941 is Han (dan al vijfde generatie Spanjaards in Borne en ook weer directeur van de firma) dan al een tijd bewoner van de villa, maar helaas ook de eerste slachtoffer van de nazi’s. Hij vertrouwde er op dat de Duitse werknemers die hij in dienst had, hem wel zouden redden.

Dit is helaas niet gebeurd en uiteindelijk wordt hij in Schloss Hartheim vergast. Het Witte Huis heeft nog een tijdje dienst gedaan als hotel, maar tegenwoordig is zorgorganisatie Aveleijn hier gevestigd.